در دنیای امروز که تبادل داده‌ها نقشی حیاتی در بهبود فرآیندها و کارایی سازمان‌ها ایفا می‌کند، استانداردسازی بسته‌های داده تبادلی اهمیت ویژه‌ای یافته است. این استانداردها تضمین می‌کنند که داده‌ها به‌صورت صحیح و دقیق تبادل می‌شوند و نیازهای اطلاعاتی و قانونی سازمان‌ها به خوبی پوشش داده می‌شوند.
اجزای سازنده بسته داده تبادلی
بسته داده تبادلی شامل اجزای متعددی است که به آن‌ها اقلام یا مصنوعات گفته می‌شود. این مصنوعات برای توصیف مشخصات پیام‌های تبادلی و موارد مرتبط استفاده می‌شوند و به دو دسته تقسیم می‌شوند: مصنوعات بسته درخواست و مصنوعات اختصاصی بسته داده تبادلی. برخی از این مصنوعات الزامی هستند و برخی دیگر اختیاری.
مصنوعات الزامی بسته داده تبادلی
مصنوعات الزامی بسته داده تبادلی عبارت‌اند از:
- فایل شروع (Readme)
- کاتالوگ تبادل
- گزارش تغییرات
- متن مصوبه کارگروه
- طرح‌واره‌های مدل
- طرح‌واره‌های گسترش
- پیام‌های نمونه
- ادعای سازگاری
- مصنوعات الزامی بسته درخواست
همچنین مصنوعات الزامی بسته درخواست نیز شامل موارد زیر است:
- صفحه‌گسترده نیازمندی‌های اطلاعاتی
- مستندات قانونی درخواست
- نمودار فرآیند کسب‌وکار
- کاتالوگ درخواست
- سند توضیحات درخواست
- اجزای الزامی و اختیاری بسته داده تبادلی
محتوای بسته داده تبادلی انعطاف‌پذیر است و انواع فایل‌ها و اسناد اختیاری نیز ممکن است در یک بسته مشخصات پیام گنجانده شوند. برخی از اسناد اختیاری پراستفاده شامل:
- نمودارهای طراحی و تحلیل سیستم
- قواعد کسب‌وکار
- فهرست کد
- طرح‌واره محدودیت
- استانداردهای خارجی
- صفحه‌گسترده نگاشت
فایل‌های مرتبط با ابزارها
صفحه‌گسترده نیازمندی‌های اطلاعاتی
هدف اصلی از گام ایجاد درخواست در فرایند ساخت بسته داده تبادلی مشخص‌شدن الزامات داده‌ای است. ازاین‌رو صفحه‌گسترده نیازمندی‌های اطلاعاتی را می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین سند در مجموعه بسته درخواست نام برد. این سند خروجی اصلی گام ایجاد درخواست است و به طور خلاصه اقلام داده‌ای که برای تبادل اطلاعات موردنیاز هستند را نمایش می‌دهد. این نیازها طی یک فرایند مبتنی بر اصول مهندسی نرم‌افزار استخراج می‌شوند.
پیش از تهیه این مصنوع باید بر اساس توضیحات ارائه شده در گام اول توسعه بسته داده تبادلی، مراحل فرایند ایجاد درخواست طی شود. پس از مشخص‌کردن الزامات داده و قواعد کسب‌وکار، داده‌های موردنیاز را می‌توان در یک فایل اکسل مستند کرد. این فایل باید شامل چندین ستون اصلی برای مشخص‌کردن نام قلم داده، نوع آن، توضیحات و قیود مربوط به مقدار آن مانند حداقل، حداکثر، تعداد موارد قابل‌تکرار و مواردی ازاین‌دست باشد. همچنین اگر الزامات فعلی به‌گونه‌ای طراحی شده باشند که عناصر داده در یک سلسله‌مراتب تودرتو باشند، می‌توان ستون‌هایی را اضافه کرد تا کلاس والد یا مسیر مؤلفه داده را نیز ثبت کند.
مستندات قانونی درخواست
به‌منظور حفظ و صیانت از حریم خصوصی شهروندان، درخواست‌کنندگان اطلاعات باید برای توجیه علت درخواستِ اطلاعات، مستندات قانونی کافی ارائه دهند. این مستندات می‌توانند شامل قوانین مصوب در مجلس، آیین‌نامه‌های اجرایی و دستورالعمل‌های مصوب در هیئت دولت، اساس‌نامه شرکت و مواردی ازاین‌دست باشند. همچنین در صورت واضح نبودن علت نیاز به اطلاعات درخواست‌شده بر اساس مستندات قانونی، باید توضیحاتی مختصر دررابطه‌با چگونگی نیاز به اطلاعات درخواست‌شده و ارتباط آن‌ها با مستندات قانونی ارائه شود. اطلاعات بیشتر در خصوص فرایندی که در آن نیاز به اطلاعات تبادلی به وجود می‌آید به‌وسیله نمودار فرایند کسب‌وکار ارائه خواهد شد.
مصنوعات مستندات قانونی درخواست باید شامل سه بخش اصلی باشند:
- بخش اول اطلاعات قانون (مصوبه، آیین‌نامه و...) است و مواردی مانند نام قانون، ماده، تبصره یا زیربخش‌های آن است و به‌نوعی قانون مورد اشاره را آدرس‌دهی می‌کند.
- بخش دوم متن قانون به همان شکل مصوب شده است.
- بخش سوم توضیحاتی دررابطه‌با ارتباط قانون مورد اشاره با اطلاعات درخواست شده ارائه می‌دهد. وجود این بخش الزامی نیست.
نمودار فرایند کسب‌وکار
نمودار فرایند کسب‌وکار، فعالیت‌های درگیر با تبادل داده، توالی آن‌ها و نسبت آن‌ها با یکدیگر را به‌صورت گرافیکی نمایش می‌دهد. وجود نمودار فرایند کسب و کار در بسته داده تبادلی الزامی است و باید فرایندی که در آن، نیاز به تبادل اطلاعات، ایجاد می‌شود را مشخص کند. نمودار فرایند کسب و کار را می‌توان در هریک از قالب‌های استاندارد UML Activity Diagram یا BPMN مشخص کرد.
برای آشنایی بیشتر و یادگیری نحوه ایجاد نمودار فرایند کسب و کار می‌توان به آموزش‌های UML و BPMN مراجعه کرد. همچنین ابزارهای مختلفی با امکانات متنوع برای رسم این نمودارها وجود دارند که به تناسب نیاز می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
کاتالوگ درخواست
کاتالوگ درخواست اطلاعات پایه‌ای مربوط به درخواست و بسته درخواست را در یک قالب قابل پردازش ارائه می‌دهد. وجود کاتالوگ درخواست باعث افزایش قابلیت دسترسی و پردازش بسته درخواست می‌شود. کاتالوگ درخواست شامل اطلاعات کلی درخواست و مصنوعات آن می‌شود و دارای دو بخش اصلی است: (1) اطلاعات کلی درخواست و (2) اطلاعات مصنوعات بسته درخواست.
اطلاعات کلی درخواست، مواردی مانند علت درخواست، درخواست‌کننده(ها) و تاریخ درخواست را نشان می‌دهد. اطلاعات مصنوعات درخواست نام فایل‌های موجود در بسته درخواست، مسیر نسبی آن‌ها داخل پوشه بسته درخواست و شماره نسخه آن‌ها را مشخص می‌کند. قالب کاتالوگ درخواست با کاتالوگ تبادل که از اسناد الزامی بسته داده تبادلی است یکسان و محتوای آن‌ها مشابه است، با این تفاوت که لیست مصنوعات موجود در هر بسته با دیگری متفاوت است و بخش اول که شامل اطلاعات اساسی تبادل است ممکن است در بسته داده تبادلی تغییر کند. از آن‌جا که کاتالوگ درخواست پیش‌از کاتالوگ تبادل آماده می‌شود، می‌توان هنگام ایجاد کاتالوگ تبادل، کاتالوگ درخواست را به عنوان پایه درنظر گرفت و تغییرات را در آن اعمال کرد.
توضیحات درخواست
سند توضیحات، یک فایل متنی است که شامل اطلاعات و جزئیات تبادل اطلاعات درخواستی مانند تعریف، اهداف، چگونگی انجام آن، نیازمندی‌های فنی و پاسخ سوالات و مواردی هستند که در بخش‌های توصیف سناریو تبادل اطلاعات و شناسایی زمینه‌های نگرانی مورد بحث قرار گرفتند. همچنین سایر محتوای مستند‌شده از بخش‌های مختلف مرحله ایجاد درخواست در این بخش مستند می‌شوند. توضیحات درخواست باید به گونهای باشد که مطالعه‌کنندگان از کلیت اطلاعات درخواست‌شده، اهداف تبادل اطلاعات، دلیل درخواست اطلاعات، سناریو تبادل اطلاعات و زمینه‌های نگرانی تبادل اطلاعات آگاهی پیدا کنند.
این سند در حال حاضر به صورت متنی آماده می‌شود و کیفیت آن تا حد زیادی به آگاهی و توانایی توسعه‌دهندگان آن بستگی دارد. اگرچه محتویات توضیحات درخواست ممکن است با کاتالوگ درخواست و مستندات قانونی درخواست مشابه به‌نظر برسد، هدف از ایجاد این مصنوعات با یکدیگر متفاوت است. هدف از توسعه مصنوع توضیحات درخواست، آشنایی و رفع ابهامات ذی‌نفعان تبادل اطلاعات به وسیله مطالعه این سند است. هدف مستندات قانونی، توجیه قانونی بودن درخواست و هدف کاتالوگ تبادل، دسته‌‌بندی درخواست‌ها از جنبه‌های مختلف و افزایش قابلیت دسترسی بسته‌های توسعه یافته است.
گزارش تغییرات
گزارش تغییرات یک سند مهم در فرایند توسعه بسته داده تبادلی است که تغییرات اعمال شده در هر نسخه را ثبت می‌کند. این موارد شامل اصلاحات، افزودن ویژگی‌های جدید و حل مشکلات امنیتی و... می‌شود. وجود سند گزارش تغییرات باعث افزایش اطمینان کاربران و ارتقای شفافیت در فرایند توسعه می‌شود. به‌وسیله این سند کاربران از تغییرات اتفاق افتاده در نسخه‌های جدید آگاه می‌شوند و به‌منظور بهره‌‌برداری بیشتر از ویژگی‌های افزوده شده یا سازگاری با تغییرات می‌توانند سامانه‌های خود را به‌روز‌رسانی کنند.
این سند می‌تواند خلاصه یا گزارشی مفصل از تغییرات مشخصات پیام تبادلی نسبت به نسخه قبلی باشد. توصیه می‌شود گزارش تغییرات در قالب یک صفحه گسترده ارائه شود، اما توضیحات متنی معمولی در یک سند یا یک فایل متنی نیز قابل‌قبول است. همچنین درصورتی‌که بسته داده تبادلی برای اولین‌بار توسعه داده می‌شود، محتوای این سند خالی خواهد بود. تصمیم‌گیری در مورد نحوه شماره‌گذاری نسخه‌ها و الگوهای تکمیل این سند بر عهده تیم توسعه خواهد بود.
جمع‌بندی
استانداردسازی بسته‌های داده تبادلی با تعیین دقیق اجزای سازنده، مصنوعات الزامی و اختیاری و ایجاد مستندات مرتبط، گام مهمی در بهبود کیفیت و کارایی تبادل داده‌ها میان سازمان‌ها و نهادها به شمار می‌آید. این فرایند نه تنها موجب شفافیت و اطمینان بیشتر در تبادل داده‌ها می‌شود بلکه به سازمان‌ها کمک می‌کند تا نیازهای اطلاعاتی و قانونی خود را به بهترین نحو ممکن برآورده کنند.