هدف اصلی توسعه دولت الکترونیک، بهبود کارایی و سرعت خدمات دولتی است. با اجرای پروژه‌های مرتبط با دولت الکترونیک، تعاملات بین دستگاه‌های اجرایی از طریق سرویس‌های مبتنی بر شبکه تسهیل شده و نیاز به استعلام‌های کاغذی حذف می‌شود. این امر نه تنها استفاده از خدمات را برای مردم آسان‌تر می‌کند، بلکه بازدهی و سرعت ارائه خدمات دولتی را نیز افزایش می‌دهد.
تاریخچه و گام‌های مهم
در سال‌های گذشته، اقدامات مؤثر و مهمی در جهت تعامل‌پذیری بخش‌های دولتی انجام شده است. ایجاد مرکز ملی تبادل اطلاعات و کارگروه ملی تعامل‌پذیری و تصویب قانون دوام، از جمله این اقدامات هستند. این تلاش‌ها به ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تعاملات بین دستگاهی و افزایش کارایی خدمات دولتی کمک کرده‌اند.
چالش‌ها و مشکلات موجود
- عدم وجود رویه واحد:
یکی از مشکلات اصلی در فرایند تعاملات بین دستگاهی، نبود یک رویه واحد در رسیدگی به درخواست‌هاست. این مسئله ممکن است باعث دخالت سلیقه شخصی در رسیدگی به درخواست‌ها شود و کارایی سیستم را کاهش دهد.
- وابستگی به تخصص کارشناسان:
عملکرد کارگروه ملی تعامل‌پذیری به تخصص و تجربه کارشناسان دبیرخانه شورا وابسته است. این وابستگی می‌تواند منجر به از دست رفتن دانش بدست آمده در صورت تغییر افراد شود و ارزیابی عملکرد کارمندان را دشوار کند.
- عدم مستندسازی مناسب:
مستندات داده‌ها و اتفاقات به طور کامل مستندسازی نمی‌شوند و مدیریت مناسبی بر مستندات تولید شده کاغذی فعلی وجود ندارد. این مسئله باعث کاهش شفافیت و کارایی سیستم می‌شود.
- عدم وجود استاندارد برای توصیف پیام:
نبود استانداردی برای تعیین زبان مشترک توصیف پیام موجب طولانی‌تر شدن ایجاد درک مشترک بین ذی‌نفعان تبادل اطلاعات می‌شود. این مشکل فرآیندهای تبادل اطلاعات را پیچیده‌تر و زمان‌برتر می‌کند.
-عدم امکان گزارش‌گیری مناسب:
نبود مکانیزم مناسب جهت پیگیری و عدم وجود نظارت بر کم‌وکیف مصوبات کارگروه ملی تعامل‌پذیری و اطلاع از مولفه‌های داده‌ای مورد تبادل بین دستگاه‌ها، مشکلاتی را در زمینه گزارش‌گیری ایجاد کرده است.
- اتلاف وقت و ظرفیت:
به دلیل عدم وجود مستندات استاندارد کافی برای شفاف‌سازی موضوعات، وقت و ظرفیت کارگروه تعامل‌پذیری و نمایندگان سازمان‌های ذی‌نفع تبادل داده شرکت‌کننده در جلسات تلف می‌شود.
- وابستگی به فرد و عدم وجود مستندات کافی:
عدم وجود مستندات کافی و در نتیجه وابستگی به فرد بودن جلسات تصمیم‌گیری، خطاهایی را به وجود می‌آورد و باعث کند شدن پیشرفت فعالیت‌ها می‌شود.
- ایجاد درک مشترک محدود:
ایجاد درک مشترک بین ذی‌نفعان تبادل داده توسط تیم کارشناسان کارگروه تنها تا زمانی که کارگروه به دلیل درخواست‌های ورودی اشباع نشده باشد، می‌تواند ادامه یابد.
- عدم وجود مدل ملی معنایی داده:
نبود مدل ملی معنایی داده، توسعه و سازگاری با تغییرات به وجود آمده در سرویس‌های موجود را با مشکل مواجه می‌کند. این مشکل باعث افزایش پیچیدگی تبادلات داده‌ای در مرکز ملی تبادل اطلاعات شده و مدیریت و ایجاد درک از وضعیت فعلی تبادل داده‌ها را دچار مشکل می‌کند.
پیشنهادات و راهکارها
- ایجاد مدل داده ملی:
یکی از راهکارهای اصلی برای حل مشکلات موجود، ایجاد مدل داده ملی است. این مدل داده ملی باید شامل یک استاندارد برای رویه‌های برقراری ارتباطات و محتوای تبادلات باشد تا نحوه تعامل بین دستگاهی به بلوغ برسد.
-بهره‌گیری از تجارب کشورهای مختلف:
استفاده از بهترین تجارب کشورهای مختلف و پروژه‌های داخلی مشابه می‌تواند به بهبود فرآیندها و استانداردها کمک کند.
- تطابق با ویژگی‌های کشور ایران:
استاندارد ارائه شده باید با ویژگی‌های کشور ایران و ساختار آن تناسب داشته باشد. این تناسب به اجرای موفق‌تر استانداردها کمک می‌کند.
- به‌روزرسانی مستمر استانداردها:
استاندارد تعامل‌پذیری باید به طور مستمر و به‌تناسب نیازهای جدید اصلاح شود و مواردی به آن افزوده شود تا به صورت دوره‌ای با ارائه نسخه جدید و بدون تداخل با نسخه‌های قبلی به‌روز شود.
توسعه بسته داده تبادلی
- مدل‌سازی و نگاشت داده‌ها:
در این مرحله، نیازمندی‌های اطلاعاتی جمع‌آوری شده و با آنچه در مدل داده ملی موجود است مقایسه می‌شود. موارد قابل نگاشت از روی مدل داده ملی نگاشت شده و برای اضافه‌کردن موارد غیر موجود در مدل داده ملی چاره‌جویی می‌شود.
- ساخت طرح‌واره‌ها:
بر اساس نگاشت و تصمیمات اتخاذشده در مرحله قبل، طرح‌واره‌های مدل و طرح‌واره‌های توسعه ایجاد می‌شوند. طرح‌واره‌های مدل شامل تمام خصوصیت‌ها و نوع‌هایی از مدل داده هستند که در تبادل اطلاعات مورداستفاده مجدد قرار می‌گیرند و طرح‌واره‌های توسعه شامل نیازهای اطلاعاتی جدیدی هستند که در مدل داده ملی وجود ندارند.
-مثال‌های نمونه پیام:
نمونه مثال‌هایی برای رفع ابهام‌های باقیمانده در خصوص تبادل اطلاعات باید ایجاد شوند. حداقل یک مثال به‌عنوان نمونه پیام برای هر نوع از پیام‌های موجود در تبادل آماده می‌شود تا حالت‌ها و گزینه‌های مختلف موجود برای ارسال داده به نمایش گذاشته شود.
- مستندسازی:
مستندات و سایر مصنوعات موجود در بسته داده تبادلی نهایی می‌شود تا تمام فایل‌های مربوط به بسته داده تبادلی در یک فایل بایگانی مستقل، خود-مستند و قابل‌حمل جمع‌آوری شوند. همچنین کاتالوگ تبادل، گزارش تغییرات و سند شروع (Readme) نیز تهیه می‌شوند.
- جمع‌آوری و نگهداری:
هنگامی که تمام اسناد و فایل‌های بسته داده تبادلی آماده شدند، زمان گردآوری و بایگانی بسته نهایی فرامی‌رسد. بسته‌های نهایی به صورت فایل فشرده و مستقل آماده می‌شوند و برای افزایش قابلیت دسترسی به بسته توسعه‌یافته، ابرداده‌هایی به آن افزوده می‌شود.
- اعتبارسنجی:
مصنوعات موجود در بسته داده تبادلی به‌منظور انطباق با قواعد استاندارد مدل داده ملی باید مورد بررسی قرار بگیرند. این اعتبارسنجی شامل بررسی طرح‌واره‌ها، نمونه‌های پیام و سایر مصنوعات موجود در بسته داده تبادلی از نظر انطباق با قواعد مدل داده ملی و وسپید طراحی و نام‌گذاری (NDR) است.
فرآیندهای کلیدی در توسعه بسته داده تبادلی
-ایجاد درخواست:
در این مرحله، محدوده کلی و هدف تبادل اطلاعات مشخص می‌شود و نیازمندی‌های اطلاعاتی به همراه مراجع استنادی قانونی جمع‌آوری می‌شوند. سپس با تعامل با سرویس‌دهنده از موجود بودن نیازمندی‌های اطلاعاتی اطمینان حاصل می‌شود.
- توافق اولیه:
پس از مشخص شدن محتوای درخواست، تأمین‌کنندگان داده‌های موردنیاز و ذی‌نفعان تبادل اطلاعات باید یک توافق اولیه بین دبیرخانه شورای اجرایی، سرویس‌دهنده و سرویس‌گیرنده ایجاد شود.
- تصویب در کارگروه:
در این مرحله، بر اساس درخواست‌های ارائه‌شده و توافقات صورت‌گرفته، پیش‌نویس‌های مصوبات کارگروه آماده شده و برای بررسی و تصویب در کارگروه ارائه می‌شوند.
- ساخت بسته داده تبادلی:
در این مرحله، مدل‌سازی داده (تبدیل داده‌های غیررسمی به مدل داده ملی) انجام می‌شود که در نهایت به تولید طرح‌واره‌های پیام‌های تبادلی و مثال‌های نمونه پیام منجر می‌شود.
- مستندسازی و جمع‌آوری:
سایر اسناد و اطلاعات الزامی موردنیاز در بسته داده تبادلی جمع‌آوری‌شده و بسته داده تبادلی به‌صورت یک فایل قابل‌حمل، مستقل و شامل تمامی مستندات موردنیاز آماده می‌شود.
- اعتبارسنجی و مرور:
بسته داده تبادلی از نظر انطباق با قواعد و قوانین مدل داده ملی مورد بررسی قرار گرفته و در صورت تأیید برای انتشار به مرکز ملی تبادل اطلاعات ارجاع می‌شود.
انتشار و پیاده‌سازی
- انتشار:
پس از نهایی‌شدن بسته داده تبادلی، نوبت به انتشار و اجرایی‌شدن توافق می‌شود. بسته داده تبادلی تولیدشده منتشر می‌شود و تبادل اطلاعات بر اساس آن اجرا می‌شود.
- پیاده‌سازی:
روش‌های زیادی برای پیاده‌سازی تبادل اطلاعات طبق بسته داده تبادلی توسعه‌یافته وجود دارد. دو مورد از رایج‌ترین انواع تبادل اطلاعات، صف پیام و وب‌سرویس هستند.
نظارت و ارزیابی
- نظارت بر تبادل اطلاعات:
یکی از وظایف اصلی کارگروه تعامل‌پذیری، نظارت بر نحوه تبادل و به‌اشتراک‌گذاری داده‌ها است. به این منظور، کارگروه تعامل‌پذیری باید زیرساخت فنی برای کاتالوگ سرویس‌ها ارائه دهد و توضیحات دقیق و استانداردی در خصوص سرویس‌ها و وضعیت پیاده‌سازی آن‌ها ارائه دهد.
- ارزیابی و گزارش‌دهی:
کارگروه تعامل‌پذیری موظف است گزارش‌های عملکرد دستگاه‌ها و نهادهای مشمول این قانون را هر سه‌ماهه یک‌بار به مجلس شورای اسلامی و شورای‌عالی فضای مجازی ارائه نماید.
نتیجه‌گیری
در این گزارش، فرایندهای مرتبط با توسعه و پیاده‌سازی بسته‌های داده تبادلی به‌طور موجز بررسی شد. این فرآیندها شامل ایجاد درخواست، توافق اولیه، تصویب در کارگروه، ساخت بسته داده تبادلی، انتشار و پیاده‌سازی، و نظارت و ارزیابی هستند. هدف اصلی این فرایندها، بهبود تعاملات بین دستگاه‌های اجرایی، افزایش سرعت و کارایی خدمات دولتی و تسهیل استفاده از خدمات توسط مردم است.
توسعه بسته داده تبادلی یک فرآیند پیوسته و ادامه‌دار است. پس از به‌کارگیری بسته داده تبادلی و برقراری تبادل، ممکن است مشکلاتی در تبادل مشخص شود یا نیازهای جدیدی برای تبادل اطلاعات به وجود آید. مستندسازی دقیق و اجرای استانداردها امکان به‌روزرسانی و توسعه مجدد بسته‌ها را فراهم می‌کند. در نهایت، ایجاد یک مدل داده ملی و استانداردهای مربوطه، بهبود تعاملات بین دستگاه‌های اجرایی و افزایش کارایی و شفافیت خدمات دولتی را به دنبال خواهد داشت.