تدوین استاندارد ملی تعامل‌پذیری معنایی

این لایه از تعامل‏پذیری به دستگاه‏های دولتی اجازه می‌دهد همکاری مؤثری داشته باشند، کارایی خدمات دولتی را بهبود بخشند و تصمیمات اجرایی سریع‌تر و بهتری بگیرند. در سال‌های اخیر، اقدامات مؤثر و مهمی در راستای تعامل‌پذیری بخش‌های دولتی انجام شده است که می‏توان به تصویب قانون دوام  و تشکیل کارگروه تعامل‌‌پذیری دولت الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. نتایج حاصل از تصویب این قانون مهم و عملکرد این کارگروه بر کسی پوشیده نیست. باگذشت زمان و افزایش حجم مصوبات کارگروه تعامل‌‌پذیری دولت الکترونیک و افزایش تبادلات داده‏ بین دستگاهی از طریق مرکز ملی تبادل اطلاعات ، نیاز به ایجاد یک راه‏حل استاندارد جهت بهبود نحوه تعامل داده بین دستگاهی به امری ضروری تبدیل شده است. یکی از مهم‌ترین قدم‏ها در راستای ایجاد این استاندارد دست‏یابی به یک مدل داده در سطح ملی قابل استفاده در بین سازمان‏ها است. نحوه‏ ایجاد، نگهداری و توسعه‏ی مدل داده ملی  به‌عنوان یک الزام برای استانداردسازی تبادل داده در این سند ارائه خواهد شد.

در راستای بهبود کارایی و شفافیت خدمات دولتی، لایه‌ای از تعامل‌پذیری معنایی در دولت الکترونیک ایران ایجاد شده است که توانایی سیستم‌های دولتی را برای تبادل و به‌اشتراک‌گذاری داده‌ها به شیوه‌ای معنادار تسهیل می‌کند. این لایه به دستگاه‌های دولتی اجازه می‌دهد تا همکاری مؤثری داشته باشند، کارایی خدمات دولتی را ارتقا دهند و تصمیمات اجرایی سریع‌تر و بهتری بگیرند.

مدل داده ملی برای توسعه، انتشار و پشتیبانی از استانداردها و فرآیندهای تبادل داده و اطلاعات در سطح سازمانی طراحی شده است. بنابراین، سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا به‌طور مؤثر اطلاعات مهم را در شرایط اضطراری و عملیات روزانه مورد تبادل قرار دهند. مدل داده ملی یک فعالیت مشترک در تمام سطوح سازمانی در کشور جمهوری اسلامی ایران است. در حقیقت، مدل داده ملی یک مجموعه واژگان مشترک است که امکان تبادل اطلاعات کارآمد در بین سازمان‌های مختلف دولتی و خصوصی را از طریق استفاده از همان واژگان مشترک فراهم می‌کند. به‌عنوان‌مثال درباره چالش عدم وجود واژگان مشترک در انتقال اطلاعات می‎توان چین گفت: "اگر من بگویم «دوست»، شما بگویید «رفیق»و دیگری بگوید «یار»، ممکن است منظور همه ما یکسان باشد، اما هیچ راهی وجود ندارد که به سیستم‌های کامپیوتری خود نشان دهیم که این کلمه‌ها را به‌عنوان کلمه‌های هم‌معنا در نظر بگیرند."

در این صورت، همه ما حقایق جداگانه‌ای در مورد یک جهان خواهیم داشت که هیچ درک مشترک یا راهی برای اتصال آن‌ها نداریم. مدل داده ملی به‌منظور برطرف کردن این چالش در تبادل اطلاعات بین سازمانی ایجاد شده است. این مدل به سیستم‌ها اجازه می‌دهد تا با یکدیگر صحبت کنند، حتی اگر زبان مشترک نداشته باشند. بنابراین، استفاده از مدل داده ملی برای هر سازمانی که قصد تبادل اطلاعات را با دیگر سازمان‌ها دارد، می‏تواند بسیار مفید باشد. مدل داده ملی، یک رویکرد مبتنی بر استاندارد برای تعریف مشخصات تبادل اطلاعات است. اگر استانداردی وجود نداشته باشد آنگاه هر سازمان برای اینکه بتواند با دیگر سازمان‏ها تعامل داشته باشد باید زبان آن سازمان را بداند. 

این در حالی است که در صورت پیدایش استاندارد سازمان‌های نیازمند به تبادل اطلاعات، با استفاده از مدل داده ملی قادر خواهند بود فقط با دانستن دو زبان به‌سادگی و با هزینه‌ حداقلی نیاز داده‏ای خود را برطرف کنند: اولین زبان، زبان توصیف داده موجود در سازمان مورد نظر است و دومین زبان، زبان ارائه شده در مدل داده ملی خواهد بود که در این سند با جزییات به آن پرداخته خواهد شد.

ازجمله مزیت‌های دیگر استفاده از مدل داده ملی در تبادلات اطلاعاتی بین دستگاه‌ها می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد: 

مدل داده ملی از سه لایه تشکیل شده است: هسته،  دامنه  و تعامل. لایه هسته همان واژگان مشترک است که تمامی سازمان‏‌ها درک مشترکی از آن داشته و به‌راحتی می‌توانند از آن استفاده مجدد داشته باشند. لایه‏ی هسته مهم‌ترین لایه‌‏های مدل داده ملی است که نقش اساسی در موفقیت راه‏حل استاندارد ایفا می‏کند. «هسته» بخش مستقل از محتوای داده است که می‏تواند به‌صورت مشترک توسط تمامی دامنه‌ها (لایه‏ی دوم) مورد استفاده قرار گرفته و یا به‌صورت مستقیم در لایه سوم برای تبادل اطلاعات کاربرد داشته باشد. مجموعه واژگان مشترک که شامل اطلاعات پایه و اساسی از هر موجودیت هستند در هسته قرار می‏گیرند. بر روی لایه هسته، لایه‏ی دامنه قرار می‏گیرد. لایه‏ی دامنه برخلاف هسته از بیش از یک بخش تشکیل شده است. دامنه‌‏ها، موضوع محور بوده و بر اساس واژگان مشترک موجود در هسته و افزودن محتوا به آن‌ها شکل می‌گیرند. به بیانی دیگر، هر مجموعه نیاز مرتبط باهم که ذیل یک موضوع یا خوشه قرار می‏گیرند یک دامنه خاص را تشکیل می‏دهند. به‌عنوان‌مثال می‌توان از دامنه‏هایی همچون سلامت، بیمه و مالیات نام برد.

به دلیل موضوعات تخصصی و پیچیدگی بالای مدل داده‏های درون دامنه‌‏ها ازیک‌طرف و متنوع بودن مفهومی آن‌ها از طرف دیگر، مدیریت این مدل داده‏های مربوط به دامنه‏ها به شیوه متمرکز امکان‌پذیر نیست. راهکار ارائه شده در این سند برای حل این مشکل یک راه‌حل ترکیبی است که ازیک‌طرف مدیریت هر دامنه را به‌صورت توزیع‏شده به یک مجموعه از سازمان‏ها، دستگاه‏ها و یا افراد متخصص و علاقه‏مند سپرده و از طرف دیگر همچنان الزامات و قوانینی را که کارگروه معماری فنی تعریف کرده‏اند، به‌صورت متمرکز اعمال می‏کند. ازجمله مزیت‏های این روش ترکیبی می‏توان به بهره‏گیری از دانش‏ افراد در زمینه‏های تخصصی، موازی‏سازی، توزیع وقت موردنیاز و کاهش حجم کار مسئولان اصلی اشاره کرد. در این یادداشت نحوه تولید، نگهداری و به‌روزرسانی یک دامنه با استفاده از توانمندی‏های یک گروه تخصصی که به کمیته دامنه  شناخته خواهد شد آورده شده است. در صورت آموزش مناسب کمیته دامنه می‌توان امیدوار بود هر کمیته موضوع محور مجموعه داده‌های تولیدشده خود را مدیریت کرده و از آن‌ها محافظت کند.

هرکدام از این دامنه‌ها می‏تواند ابزار مناسبی برای پیاده‏سازی تبصره یک ماده 7 قانون دوام تحت عنوان «ایجاد مراکز تبادل اطلاعات موضوعی یا منطقه‌ای به‌منظور مدیریت بهینه تبادل داده‌ها و اطلاعات تحت نظارت مرکز ملی تبادل اطلاعات و تصویب کارگروه تعامل‌پذیری دولت الکترونیک بلامانع است» نیز باشند.

لایه سوم از تعامل از دولایه‌ی زیرین خود( لایه‌‏های هسته و دامنه) بهره می‏برد. به بیانی دیگر، در این لایه تبادل اطلاعات بین سازمانی بر اساس واژگان مشترک موجود در بخش هسته که به‌واسطه لایه‏‌ی دامنه ارتقای محتوایی یافته‏اند، انجام می‌شود. اطلاعاتی که بین دستگاه‌ها جابه‌جا می‌شوند، پیام تبادلی و اسنادی که این پیام‌ها را توصیف می‌کنند، بسته داده تبادلی نامیده می‌‌شوند. بسته داده تبادلی اطلاعات ساختاری و محتوایی بین سازمان‏ها را در قالب مجموعه‏ای مشخص از اقلام داده‏ای تعریف می‏کند. با توجه به آن‌که توسعه بسته داده تبادلی موجب شکل‌گیری درک مشترک از اطلاعات تبادل شده بین ذی‌نفعان درگیر تبادل می‌شود؛ نحوه تولید بسته‏ی اطلاعات تبادلی و آموزش آن به سازمان‏ها نقش مهمی در پیاده‌سازی و استقرار استاندارد حاضر ایفا می‌کند.