شناسایی درست ‌ذینفعان و تحلیل و درک صحیح دیدگاه‌‌های آن‌ها در تحقق هدف مشارکت الکترونیکی اهمیت بسیاری دارد. سیاست‌گذاران، مدیران و تصمیم‌سازان می‌توانند به کمک مشارکت ‌ذینفعان به شناسایی و ارزیابی دانش، منافع، موقعیت و تعامل مؤثر با با‌‌زیگران کلیدی پرداخته و تصمیم و سیاست بهینه را اتخاذ نمایند. شناسایی ‌ذینفعان اطلاعات مفید و دقیقی را در مورد افراد و ‌سازمان‌‌ها به دست می‌دهد. این اطلاعات می‌تواند به‌عنوان ورودی برای تجزیه‌وتحلیل‌‌های دیگری ازجمله توسعه برنامه‌‌های عملیاتی برای افزایش حمایت از سیاست اصلاحات و برای هدایت مشارکت‌ها و فرایند اجماع‎سازی به کار رود. لذا می‌توان گفت که یکی از ارکان موفقیت برای تصمیم‌گیری در هر مساله‌ای پیچیده، شناخت بازیگرانی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم می‌توانند در آن تصمیم اثرگذار بوده یا از آن تاثیر بپذیرند.

با توجه به هدف ارتقای مشارکت الکترونیکی در تدوین «نقشه راه بهبود مشارکت الکترونیکی»،  شناسایی ذینفعان آن، به دلیل ابعاد کلان و تعدّد بازیگران و روشن شدن نقش آنها از اهمیت به سزایی برخوردار است.

 ذینفعان کیستند و چه نقشی در مشارکت الکترونیکی دارند؟

اصطلاح ذینفع به افرادی یا گروه‌هایی اطلاق می‌شود که به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر تصمیمات و فعالیت‌های یک سازمان قرار می‌گیرند یا قادرند بر این تصمیمات و فعالیت‌ها تأثیر بگذارند. در حوزه مشارکت الکترونیکی، ذینفعان می‌توانند شامل دولت، نهادهای خصوصی، کاربران نهایی (شهروندان)، رسانه‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی نهادهای بین‌المللی باشند.

مشارکت ذینفعان در فرآیندهای دولتی، به معنای درگیر کردن فعالانه گروه‌های مختلف در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌هاست. این امر نه تنها به بهبود تصمیمات کمک می‌کند، بلکه باعث افزایش شفافیت، پاسخگویی و اعتماد عمومی نیز می‌شود. دولت‌ها با شناسایی دقیق ذینفعان و ایجاد تعامل مؤثر با آن‌ها، می‌توانند از دیدگاه‌های متنوع بهره‌مند شوند و تصمیماتی بهتر و جامع‌تر بگیرند.

چالش‌های شناسایی و طبقه‌بندی ذینفعان در ایران

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در مسیر توسعه مشارکت الکترونیکی، شناسایی دقیق ذینفعان است. در بسیاری از موارد، نادیده گرفتن یک گروه ذینفع می‌تواند به مشکلات اساسی در اجرای پروژه‌ها و برنامه‌های مشارکت الکترونیکی منجر شود. برای مثال، در ایران، بسیاری از پروژه‌های دولتی به دلیل عدم توجه به نظرات و بازخوردهای سازمان‌های مردم‌نهاد یا گروه‌های اجتماعی خاص با شکست یا مشکلات اجرایی مواجه شده‌اند.

مدل‌های طبقه‌بندی ذینفعان به ما کمک می‌کنند تا ذینفعان را بر اساس میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آن‌ها دسته‌بندی کنیم. این مدل‌ها ابزارهایی برای تحلیل بهتر و تعامل مؤثرتر با گروه‌های مختلف ارائه می‌دهند. به طور کلی، می‌توان ذینفعان را به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

• ذینفعان داخلی: این گروه شامل دولت، نهادهای اجرایی، مدیران پروژه‌ها و کارمندان دولتی است. این ذینفعان نقش کلیدی در اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های مشارکت الکترونیکی دارند.
• ذینفعان خارجی: شامل شهروندان، سازمان‌های مردم‌نهاد، رسانه‌ها، شرکت‌های خصوصی و نهادهای بین‌المللی است. این گروه‌ها می‌توانند تأثیر مستقیمی بر موفقیت یا شکست پروژه‌های مشارکت الکترونیکی داشته باشند.

مدل‌های مختلف طبقه‌بندی ذینفعان

یکی از ابزارهای مؤثر در شناسایی و مدیریت ذینفعان، استفاده از مدل‌های طبقه‌بندی ذینفعان است. این مدل‌ها به سازمان‌ها و دولت‌ها کمک می‌کنند تا به‌طور مؤثرتر با ذینفعان تعامل داشته باشند و از منابع و توانمندی‌های هر گروه بهره‌برداری کنند. در ادامه به برخی از مدل‌های کلیدی اشاره می‌کنیم:

مدل شناسایی و تعیین موقعیت ذینفعان

این مدل به ذینفعان بر اساس سه نوع منافع اصلی می‌پردازد:

• منافع سطح اول: که شامل نیازهای اساسی مانند محصول و درآمد است.
• منافع سطح دوم: که به قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری مربوط می‌شود.
• منافع سطح سوم: که شامل اعتبار و شهرت است.

این طبقه‌بندی به دولت‌ها کمک می‌کند تا ذینفعان را بر اساس میزان اهمیت و نقش آن‌ها در فرآیندهای تصمیم‌گیری مورد ارزیابی قرار دهند.

مدل قدرت/منافع (ماتریس جانسون و چولس)

در این مدل، ذینفعان بر اساس دو معیار قدرت و میزان منافع در چهار دسته طبقه‌بندی می‌شوند:

• ذینفعان با قدرت کم و منافع کم: که به حداقل تلاش نیاز دارند.
• ذینفعان با قدرت کم و منافع بالا: که باید مطلع نگه داشته شوند.
• ذینفعان با قدرت بالا و منافع کم: که باید راضی نگه داشته شوند.
• ذینفعان با قدرت بالا و منافع بالا: که نیاز به توجه ویژه دارند.

این مدل به دولت‌ها کمک می‌کند تا منابع و زمان خود را به‌طور مؤثرتری در تعامل با ذینفعان مدیریت کنند و اطمینان حاصل کنند که گروه‌های کلیدی به‌درستی در تصمیم‌گیری‌ها دخیل هستند.

مدل بانک جهانی

در این مدل، فرآیند شناسایی و تحلیل ذینفعان در چهار گام اصلی انجام می‌شود:

• شناسایی ذینفعان: که در این گام گروه‌های ذینفعی که بر پروژه‌ها اثر می‌گذارند یا از آن‌ها تأثیر می‌پذیرند شناسایی می‌شوند.
• ارزیابی منافع ذینفعان: در این گام به ارزیابی منافع و نیازهای ذینفعان پرداخته می‌شود.
• ارزیابی نفوذ و اهمیت ذینفعان: میزان نفوذ هر گروه از ذینفعان و اهمیت آن‌ها در اجرای پروژه مشخص می‌شود.
• برنامه‌ریزی تعامل با ذینفعان: در نهایت، استراتژی‌های تعامل با ذینفعان برای جلب مشارکت آن‌ها در تصمیم‌گیری‌ها تدوین می‌شود.

این مدل با توجه به تمرکز بر تحلیل دقیق و تعامل مؤثر با ذینفعان، یکی از مدل‌های جامع برای مدیریت مشارکت الکترونیکی است.

بازیگران کلیدی در توسعه مشارکت الکترونیکی ایران

بازیگران کلیدی در حوزه مشارکت الکترونیکی در ایران شامل نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد، بخش خصوصی و کاربران نهایی (شهروندان) هستند. هر یک از این بازیگران نقش مهمی در توسعه و تقویت مشارکت الکترونیکی ایفا می‌کنند. در ادامه به بررسی نقش این بازیگران می‌پردازیم:

1. دولت و نهادهای اجرایی

دولت به‌عنوان بازیگر اصلی در توسعه مشارکت الکترونیکی، مسئولیت سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌های کلان را بر عهده دارد. نهادهای اجرایی مانند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان فناوری اطلاعات و شورای اجرایی فناوری اطلاعات، نقش کلیدی در توسعه زیرساخت‌های لازم برای مشارکت الکترونیکی دارند.

2. سازمان‌های مردم‌نهاد و نهادهای مدنی

سازمان‌های مردم‌نهاد به‌عنوان نمایندگان جامعه مدنی نقش مهمی در ایجاد بسترهای نظارت عمومی و جلب مشارکت شهروندان دارند. این نهادها می‌توانند از طریق ارائه نظرات کارشناسی، انجام تحقیقات مستقل و جلب نظر شهروندان به بهبود کیفیت سیاست‌گذاری‌های دولتی کمک کنند.

3. بخش خصوصی

شرکت‌های خصوصی و استارتاپ‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش مؤثری در توسعه زیرساخت‌های تکنولوژیک و نوآوری‌های دیجیتال دارند. مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های دولتی می‌تواند به بهبود کارایی، کاهش هزینه‌ها و افزایش کیفیت خدمات ارائه‌شده به شهروندان کمک کند.

4. شهروندان و کاربران نهایی

شهروندان به‌عنوان ذینفعان نهایی، از اصلی‌ترین بازیگران در حوزه مشارکت الکترونیکی هستند. آن‌ها از طریق پلتفرم‌های مشارکت عمومی، نظرسنجی‌های دیجیتال و درگاه‌های اطلاعاتی، می‌توانند در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان نقش داشته باشند. ارتقای آگاهی دیجیتال و افزایش مهارت‌های فناوری اطلاعات در میان شهروندان می‌تواند به افزایش سطح مشارکت آن‌ها در فرآیندهای دولتی کمک کند.

راهکارهای عملی برای بهبود مشارکت ذینفعان در ایران

برای بهبود مشارکت ذینفعان در ایران و تقویت زیرساخت‌های مشارکت الکترونیکی، چندین راهکار عملی قابل پیشنهاد است:

• ایجاد چارچوب‌های قانونی شفاف: ایجاد و تصویب قوانین و مقررات دقیق برای شناسایی و تعامل با ذینفعان می‌تواند به بهبود عملکرد پروژه‌های مشارکت الکترونیکی کمک کند.
• توسعه پلتفرم‌های دیجیتال: توسعه پلتفرم‌های دیجیتال برای نظرسنجی‌ها، جمع‌آوری بازخوردها و جلب مشارکت عمومی، از مهم‌ترین ابزارهایی است که می‌تواند به افزایش تعامل بین دولت و شهروندان کمک کند.
• افزایش آگاهی و آموزش‌های دیجیتال: دولت باید تلاش کند تا سطح آگاهی شهروندان درباره مشارکت الکترونیکی را افزایش دهد و مهارت‌های فناوری اطلاعات را در جامعه تقویت کند.
• تشویق به همکاری میان بخش دولتی و خصوصی: همکاری نزدیک میان دولت و شرکت‌های خصوصی می‌تواند به بهبود کیفیت خدمات دیجیتال و توسعه فناوری‌های نوین کمک کند.

نتیجه‌گیری

شناسایی و مدیریت ذینفعان یکی از گام‌های حیاتی برای توسعه مشارکت الکترونیکی در ایران است. مدل‌های طبقه‌بندی ذینفعان و تعامل با بازیگران کلیدی، ابزارهای مهمی برای بهبود عملکرد پروژه‌های مشارکت الکترونیکی و جلب مشارکت عمومی هستند. در نهایت، با استفاده از این ابزارها و همکاری نزدیک میان دولت، سازمان‌های مردم‌نهاد، بخش خصوصی و شهروندان، ایران می‌تواند به سطح بالاتری از شفافیت، پاسخگویی و اعتماد عمومی دست یابد و جایگاه خود را در شاخص‌های بین‌المللی مشارکت الکترونیکی بهبود بخشد.