در دهه‌های اخیر، مشارکت الکترونیکی به یکی از ابزارهای کلیدی برای ارتقاء تعامل بین شهروندان و دولت‌ها تبدیل شده است. این نوع مشارکت که با استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات (ICT) انجام می‌شود، نقش مؤثری در بهبود فرآیندهای دولتی، افزایش شفافیت و تقویت دموکراسی دارد. در ایران، با توجه به جایگاه نامطلوب کشور در ارزیابی‌های بین‌المللی و نیاز به ارتقاء وضعیت دولت الکترونیک، مشارکت الکترونیکی به‌عنوان یکی از محورهای مهم در برنامه‌های توسعه ملی مورد توجه قرار گرفته است.

گزارش پژوهشی حاضر که با حمایت شورای اجرایی فناوری اطلاعات تهیه شده است، به بررسی وضعیت کنونی ایران در شاخص مشارکت الکترونیکی   (EPI) پرداخته و راهکارهایی برای بهبود آن ارائه می‌دهد. این گزارش با توجه به اهداف اسناد بالادستی، از جمله برنامه‌های توسعه و تأکیدات سند چشم‌انداز 1404، تلاش دارد تا جایگاه ایران را در شاخص‌های بین‌المللی ارتقا دهد و از این رهگذر، گامی مهم در جهت بهبود عملکرد دولت الکترونیکی و افزایش مشارکت عمومی بردارد.

مفهوم مشارکت الکترونیکی و اهمیت آن

مشارکت الکترونیکی، به زبان ساده، فرآیندی است که طی آن شهروندان از طریق فناوری‌های دیجیتال در تصمیم‌گیری‌های عمومی، خط مشی‌گذاری و فرآیندهای مشورتی مشارکت می‌کنند. این فرآیند به دولت‌ها کمک می‌کند تا خدمات عمومی را با کیفیت بهتری ارائه دهند و همزمان مشارکت شهروندان را در سیاست‌گذاری‌ها و نظارت عمومی افزایش دهند.

جامعه جهانی، دولت‌های سراسر جهان را تشویق می‌کند تا از تصمیم‌گیری پاسخگو، فراگیر، مشارکتی و نماینده در همه سطوح اطمینان حاصل کنند. همچنین تاکید می‌کند که مشارکت همه ذینفعان نقش مهمی در ارتقاء توسعه فراگیر خواهند داشت. در همین راستا، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه «پتانسیل دولت الکترونیکی در ارتقاء شفافیت، پاسخگویی، کارایی و مشارکت شهروندان در ارائه خدمات عمومی» را به رسمیت شناخته است.

در سال­های اخیر، دولت­الکترونیکی، مشارکت عمومی را در تصمیمات دولت به روش­هایی که در گذشته غیرقابل تصور بودند، امکان­پذیر کرده است. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و افزایش دسترسی به کانال‌های ارتباطی باز و نوآورانه بین دولت و شهروندان، از جمله رسانه‌های اجتماعی، مشارکت الکترونیکی را بیش از هر زمان دیگری فراگیر کرده است. مشارکت الکترونیکی این امکان را به مردم می­دهد تا با مقامات دولتی در مورد بسیاری از موضوعات ارتباط برقرار کنند. امروزه فناوری اطلاعات و ارتباطات به عموم مردم و سازمان‌های غیردولتی اجازه می‌دهد تا در طراحی خدمات عمومی همکاری کنند و در ارائه راه‌حل‌های منسجم‌تر و یکپارچه‌تر برای چالش‌های پیچیده مشارکت نمایند. به عبارت دیگر، مشارکت الکترونیکی فراتر از درخواست صرف از مردم برای ارائه نظرات خود در مورد تصمیمات و خدمات پیشنهادی توسط دولت است. مشارکت الکترونیکی، مردم جامعه را بسیج می­کند و اقدام  مطلوب را شکل می­دهد.

مشارکت الکترونیکی به‌عنوان زیرشاخه مشارکت، ارزش ذاتی و ابزاری دارد. ارزش ذاتی آن مبتنی بر این ایده است که مشارکت (آنلاین یا آفلاین) یک هدف مطلوب است؛ زیرا به جوامع فراگیر هم به طور مستقیم و هم از طریق افزایش مشارکت مدنی کمک می­کند. ارزش ابزاری مشارکت الکترونیکی ناشی از نقشی است که می­تواند در افزایش پاسخگویی دولت، پاسخگویی بیشتر خدمات عمومی به نیازهای مردم و بهبود کیفیت خط­مشی­ها و قوانین ایفا کند. اهداف گسترده­تر شامل تقویت مشروعیت دولت­ها و اعتماد مردم به نهادهای عمومی است. علاوه بر این، مشارکت­الکترونیکی از منظر فناوری به عنوان راهی برای تقویت حاکمیت دیجیتال و حرکت به سمت جوامع دیجیتالی در نظر گرفته می‌شود.

مفهوم مشارکت الکترونیکی سه بعد اصلی دارد که هر کدام به‌نحوی به تعامل بیشتر بین دولت و مردم کمک می‌کنند:

• اطلاعات الکترونیکی: در این سطح، دولت‌ها اطلاعات مهم و عمومی را به‌طور الکترونیکی منتشر می‌کنند. این اطلاعات می‌تواند شامل قوانین، مقررات، بودجه‌های دولتی، گزارش‌های مالی و اطلاعات مرتبط با خدمات عمومی باشد. هدف از این سطح از مشارکت، شفاف‌سازی عملکرد دولت و فراهم کردن دسترسی آسان به اطلاعات برای شهروندان است. بدون دسترسی آزاد به این اطلاعات، شهروندان قادر نخواهند بود در مشاوره‌های عمومی و تصمیم‌گیری‌ها به‌طور مؤثر شرکت کنند.
• مشاوره الکترونیکی: در این مرحله، دولت‌ها از شهروندان دعوت می‌کنند تا در مورد سیاست‌ها، خدمات یا برنامه‌های دولتی نظر دهند. این مشاوره می‌تواند از طریق پلتفرم‌های مختلفی مانند نظرسنجی‌های آنلاین، انجمن‌های بحث و گفت‌وگو، یا شبکه‌های اجتماعی انجام شود. در این سطح، دولت‌ها می‌توانند بازخوردهای عمومی را جمع‌آوری کرده و در فرآیندهای تصمیم‌گیری از آن‌ها استفاده کنند.
• تصمیم‌گیری الکترونیکی: پیشرفته‌ترین سطح مشارکت الکترونیکی جایی است که شهروندان به‌طور فعال در تصمیم‌گیری‌های عمومی شرکت می‌کنند. این ممکن است شامل رای‌گیری‌های آنلاین، جمع‌سپاری (crowdsourcing) یا مشارکت در جلسات تصمیم‌گیری مجازی باشد. در این سطح، شهروندان می‌توانند نظرات و پیشنهادات خود را برای سیاست‌گذاری‌ها، بودجه‌بندی‌ها یا حتی تدوین قوانین ارائه دهند و مستقیماً در تعیین نتایج اثرگذار باشند.

اهمیت مشارکت الکترونیکی در بهبود عملکرد دولت‌ها

امروزه دولت‌ها با چالش‌های متعددی مانند شفافیت، پاسخگویی و اعتماد عمومی مواجه هستند. در چنین شرایطی، مشارکت الکترونیکی می‌تواند ابزار قدرتمندی برای مقابله با این چالش‌ها باشد. با ارائه پلتفرم‌های آنلاین برای مشارکت شهروندان، دولت‌ها قادر خواهند بود تا نظارت عمومی را بر عملکرد خود تقویت کرده و از دیدگاه‌های متنوع برای بهبود فرآیندهای دولتی استفاده کنند.

بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، مشارکت الکترونیکی نه‌تنها به افزایش شفافیت و پاسخگویی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند کارآمدی خدمات دولتی را نیز بهبود بخشد. وقتی شهروندان به‌طور مستقیم در تصمیم‌گیری‌ها و فرآیندهای اجرایی شرکت می‌کنند، دولت‌ها بهتر می‌توانند خدمات خود را بر اساس نیازهای واقعی مردم تنظیم کنند و هزینه‌های غیرضروری را کاهش دهند.

علاوه بر این، مشارکت الکترونیکی می‌تواند اعتماد عمومی به نهادهای دولتی را افزایش دهد. وقتی دولت‌ها از نظرات و پیشنهادات عمومی در تصمیم‌گیری‌های خود استفاده می‌کنند، شهروندان احساس می‌کنند که نقش فعالی در فرآیندهای حکومتی دارند و این موضوع باعث افزایش رضایت آن‌ها از خدمات عمومی می‌شود.

شاخص مشارکت الکترونیکی (EPI) و وضعیت جهانی

مشارکت­الکترونیکی معمولاً بخشی از دولت­الکترونیکی در نظر گرفته می­شود. به همین منظور از سال 2003، ارزیابی تحولات مشارکت­الکترونیکی در شاخص توسعه دولت­الکترونیکی (EGDI) گنجانده شده است.

شاخص مشارکت الکترونیکی (EPI) که توسط سازمان ملل متحد تدوین شده، یکی از زیرشاخص‌های کلیدی شاخص توسعه دولت الکترونیکی (EGDI) است. این شاخص از سه زیرشاخص اصلی تشکیل شده است:

1.      اطلاعات الکترونیکی: به‌معنای میزان اطلاعاتی که دولت‌ها به‌صورت عمومی و آنلاین منتشر می‌کنند. دسترسی به این اطلاعات می‌تواند پایه‌ای برای مشارکت مؤثر شهروندان باشد.

2.      مشاوره الکترونیکی:  میزان مشاوره‌های عمومی که دولت‌ها از طریق پلتفرم‌های آنلاین انجام می‌دهند. این مشاوره‌ها به دولت کمک می‌کند تا نظرات عمومی را در تصمیم‌گیری‌ها دخیل کند.

3.      تصمیم‌گیری الکترونیکی: میزان مشارکت فعال شهروندان در تصمیم‌گیری‌های دولتی از طریق ابزارهای الکترونیکی. این سطح از مشارکت نیازمند زیرساخت‌های پیچیده‌تر و تکنولوژی‌های پیشرفته است.

در ارزیابی‌های جهانی، ایران در جایگاه مناسبی قرار ندارد. با اینکه در شاخص‌های مربوط به اطلاعات الکترونیکی و مشاوره الکترونیکی پیشرفت‌هایی مشاهده می‌شود، اما در بخش تصمیم‌گیری الکترونیکی، ایران هنوز با چالش‌های جدی مواجه است. این مسئله ناشی از ضعف در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، نبود برنامه‌های جامع برای ترویج مشارکت عمومی و همچنین محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی است که مشارکت فعال شهروندان را محدود کرده است.

وضعیت ایران در شاخص مشارکت الکترونیکی

بر اساس ارزیابی‌های انجام‌شده توسط سازمان ملل متحد، ایران در سال 2022 رتبه 167 را در شاخص مشارکت الکترونیکی کسب کرده است.  این رتبه به‌وضوح نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب کشور در مقایسه با دیگر کشورهای جهان است. یکی از دلایل اصلی این وضعیت، عملکرد ضعیف ایران در زیرشاخص تصمیم‌گیری الکترونیکی است. اگرچه در حوزه اطلاعات الکترونیکی و مشاوره الکترونیکی ایران توانسته است بهبودهایی را نشان دهد، اما عدم وجود زیرساخت‌های لازم برای اجرای فرآیندهای تصمیم‌گیری الکترونیکی به‌طور گسترده، همچنان چالش‌برانگیز است.

در بررسی‌های انجام‌شده، مشخص شده که زیرساخت‌های فناوری اطلاعات در ایران هنوز به سطح لازم برای پشتیبانی از فرآیندهای پیچیده تصمیم‌گیری الکترونیکی نرسیده‌اند. علاوه بر این، نبود فرهنگ مشارکت عمومی در سطح جامعه و نبود آموزش‌های لازم برای ترویج استفاده از این نوع ابزارها، از جمله دیگر موانع پیش‌روی ایران در این حوزه است.

تجزیه‌وتحلیل عملکرد ایران در زیرشاخص‌ها

برای درک بهتر وضعیت ایران در شاخص EPI، باید به بررسی زیرشاخص‌های مختلف پرداخت:

• اطلاعات الکترونیکی: ایران در این زیرشاخص پیشرفت‌هایی داشته است، به‌ویژه در زمینه ایجاد پورتال‌های داده‌های باز و دسترسی به اطلاعات عمومی. پلتفرم‌هایی مانند سامانه ملی داده‌های باز و سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات از جمله تلاش‌های موفق دولت ایران در این زمینه به شمار می‌آیند.
• مشاوره الکترونیکی: در حوزه مشاوره الکترونیکی نیز پیشرفت‌هایی مشاهده شده است. دولت ایران از طریق نظرسنجی‌های آنلاین و مشاوره‌های عمومی تلاش کرده است تا نظرات مردم را در تصمیم‌گیری‌های خود دخیل کند. با این حال، هنوز نیاز به توسعه و ترویج بیشتر این فرآیندها احساس می‌شود.
• تصمیم‌گیری الکترونیکی: ضعیف‌ترین عملکرد ایران مربوط به این زیرشاخص است. نبود پلتفرم‌های مناسب برای رای‌گیری الکترونیکی، عدم اجرای فرآیندهای جمع‌سپاری و محدودیت‌های فرهنگی و فنی از جمله موانعی هستند که باعث شده‌اند ایران در این بخش عملکرد ضعیفی داشته باشد.

راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت ایران در شاخص  EPI

برای بهبود وضعیت ایران در شاخص مشارکت الکترونیکی و ارتقای جایگاه کشور در ارزیابی‌های بین‌المللی، لازم است که دولت ایران اقدامات زیر را انجام دهد:

• تقویت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات: اولین گام برای بهبود شاخص EPI، تقویت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات در کشور است. این شامل ارتقای پورتال‌های دولتی، ایجاد پلتفرم‌های جامع برای تصمیم‌گیری الکترونیکی و افزایش دسترسی به خدمات الکترونیکی است.
• آموزش و فرهنگ‌سازی: باید تلاش‌هایی برای آموزش شهروندان در مورد اهمیت مشارکت الکترونیکی و نحوه استفاده از پلتفرم‌های آنلاین صورت گیرد. این آموزش‌ها می‌تواند از طریق رسانه‌های عمومی، برنامه‌های آموزشی دولتی و همکاری با نهادهای آموزشی و دانشگاه‌ها انجام شود.
• ترویج مشارکت عمومی: دولت ایران باید برنامه‌های جامع‌تری برای ترویج مشارکت عمومی و افزایش مشارکت شهروندان در فرآیندهای تصمیم‌گیری اجرا کند. این شامل ایجاد مشوق‌هایی برای مشارکت فعال شهروندان و افزایش تعامل بین دولت و مردم است.
• استفاده از فناوری‌های نوین: استفاده از فناوری‌های نوین مانند بلاک‌چین، هوش مصنوعی و سیستم‌های رأی‌گیری امن می‌تواند به بهبود فرآیندهای تصمیم‌گیری الکترونیکی کمک کند. این فناوری‌ها می‌توانند امنیت و شفافیت رأی‌گیری‌ها را تضمین کرده و مشارکت عمومی را تسهیل کنند.

نتیجه‌گیری

ارتقای شاخص مشارکت الکترونیکی نه‌تنها به بهبود جایگاه ایران در ارزیابی‌های بین‌المللی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند منجر به افزایش شفافیت، پاسخگویی و اعتماد عمومی شود. با اتخاذ اقدامات مناسب، دولت ایران می‌تواند فرآیندهای تصمیم‌گیری را بهبود بخشیده و شهروندان را به‌طور فعال در تصمیم‌گیری‌های عمومی دخیل کند.

مشارکت الکترونیکی ابزاری قدرتمند برای تحول دیجیتال و ارتقاء دولت الکترونیک است که به تقویت دموکراسی و توسعه پایدار در کشور کمک خواهد کرد.