با گذر زمان و عبور از جامعه صنعتی به سمت جامعه اطلاعاتی و پدیدار شدن افق‌های جامعه هوشمند، اهمیت مدیریت داده، اطلاعات و دانش برای افزایش اقتدار و پیشرفت کشور بیش‌ازپیش احساس می‌شود. ازاین‌رو مدیریت داده، اطلاعات و دانش در کشور به همراه بهره‌برداری مناسب از آن یکی از عوامل مهم در پیشرفت کشور و حصول رفاه اجتماعی برای عموم مردم است. بهره‌برداری از قابلیت‌ها و ابزارهای فناوری اطلاعات، کمک بزرگی در راستای پیشبرد اهداف و راهبرد نظام مقدس جمهوری اسلامی خواهد داشت به صورتی که حتی می‏تواند در چگونگی چیدمان استقرار دولت در مقیاس کلان نقش محوری ایفا کند. در این خصوص باوجود فعالیت‏های انجام‌شده، از ظرفیت بسیار زیادی از قابلیت‏های فناوری اطلاعات استفاده نشده است. برنامه‌ریزی صحیح و توجه به رویه‏‌های اصولی و استاندارد از عوامل موثر بر تقویت حرکت شروع شده در این زمینه است. با مطالعه اقدامات کشورهای پیشرفته در زمینه فناوری اطلاعات مشاهده می‏شود اکثر این کشورها از حدود دو دهه گذشته استانداردسازی مدل داده به کار رفته در تبادلات دولتی خود را به‌منظور دستیابی به یک مدل داده یکپارچه ملی آغاز کرده و بر مبنای این مدل داده، پیشرفت‌های خوبی در طی این سال‌ها داشته‌ و هم‌اکنون نیز در حال طی کردن قدم‏های بعدی در راستای رسیدن به جامعه‏ی دیجیتالی هستند. علی‌رغم تأخیر حدود بیست ساله در کشور ما نسبت به این موضوع، با بهره‏‌گیری از تجارب اندوخته شده توسط کشورهایی که زودتر کار را شروع کرده‏اند، امکان دستیابی به استاندارد مدل داده ملی با تلاش و هزینه کمتر نسبت به سایر کشور‌ها امکان‌پذیر است.

مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد عدم وجود چهارچوب‌های استاندارد برای لایه‌های تعامل‌پذیری دولت الکترونیکی، مشکلاتی را در مدیریت و نظارت بر ارتباطات بین دستگاهی ایجاد کرده است. نبود این چهارچوب‌ها، باعث افزایش پیچیدگی سیستم، بالا رفتن هزینه‌های نگهداری و افزایش ریسک‌های ناخواسته می‌شود که در نهایت رضایت مردم و سازمان‌ها را کاهش می‌دهد.

متأسفانه در کشور ما چهارچوبی هرچند ساده برای استاندارد‌سازی لایه‌های چهارگانه تعامل‌پذیری دولت الکترونیکی مورداستفاده قرار نمی‌گیرد. از سوی دیگر، در‌هم‌تنیده شدن ارتباطات بین دستگاهی و افزایش روز‌افزون این ارتباطات بدون داشتن چارچوبی استاندارد، کار را برای مدیریت، نظارت و بهینه‌سازی وضعیت موجود سخت می‌سازد. به‌عبارت‌دیگر، برقراری ارتباطات بسیار زیاد در لایه فنی بین سازمان‌ها با سطوح مختلف، بدون داشتن چارچوب استاندارد یا هرگونه قوانین تسهیل‌گر، موجب پیچیدگی سیستم، بالا رفتن هزینه‌ی نگهداری و افزایش ریسک اتفاقات ناخواسته شده و درنهایت رضایت مردم و سازمان‏ها را کاهش خواهد داد. در بین لایه‏های چهارگانه تعامل‌پذیری دولت الکترونیکی، با صرف نظر از لایه فنی که استانداردهای متنوعی برای برقرار ارتباطات در آن توسعه یافته و مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌توان ادعا کرد استاندارد‌سازی لایه داده (یا لایه معنایی) پیش‌نیاز استانداردسازی سایر بخش‌های چارچوب تبادل داده است. به گفته دیگر بدون استانداردسازی لایه داده، استاندارد‌سازی لایه‌های فرایندی و قانون‏گذاری امکان‌پذیر نخواهد بود.

استانداردسازی لایه داده یا لایه معنایی به عنوان پیش‌نیاز استانداردسازی سایر بخش‌های چهارچوب تبادل داده مطرح می‌شود. بدون استانداردسازی این لایه، استانداردسازی لایه‌های فرایندی و قانون‌گذاری امکان‌پذیر نخواهد بود. توسعه راهکاری جهت اتوماسیون و استانداردسازی درخواست‌ها و محتوای پیام‌های تبادلی می‌تواند از پیچیدگی‌های موجود کاسته و آن‌ها را تحت مدیریت و کنترل درآورد.

با توسعه هرچه سریع‌تر راهکاری جهت اتوماسیون و استانداردسازی درخواست‌ها و محتوای پیام‌های تبادلی می‌توان از پیچیدگی‏های موجود کاست و آن‌ها را تحت مدیریت و کنترل درآورد. در این صورت موجبات گذر از وضع فعلی فراهم شده، فعالیت‌ها ذیل چارچوب مشخص قرار خواهند گرفت و فرایندها تا حد امکان خودکار خواهند شد و درنتیجه با اضافه کردن ابزارها، بهره‌برداری از تحلیل داده‌ها و ارائه داشبوردهای مدیریتی به افراد تصمیم‌گیر امکان‌پذیر خواهد شد. در این صورت با کاهش صرف وقت مسئولان و کارشناسان دبیرخانه شورای اجرای فناوری اطلاعات، امکان پرداختن به دیگر توانمندی‌های راهبردی فناوری اطلاعات و داده‌ها که به بخشی از آن‏ها در قانون دوام اشاره شده است، فراهم خواهد شد.

اجرای کامل استانداردسازی لایه داده از لایه‌‏های چهارگانه دولت الکترونیک ازیک‌طرف مستلزم تصمیم نهایی و راهبردی متولیان امر بوده، از طرف دیگر نیازمند صرف هزینه و به خدمت گرفتن نیروی انسانی جدید برای اجرای کارها و فرآیندهای ارائه شده است.

اجرای کامل استانداردسازی لایه داده، نیازمند تصمیمات نهایی و راهبردی از سوی متولیان امر و همچنین صرف هزینه و به‌کارگیری نیروی انسانی جدید است. موارد ذکر شده در این سند پیشنهاد فنی تیم مجری پروژه بوده و برای نهایی‌سازی نیازمند اخذ تأییدیه تصمیم‌گیران و آموزش نیروی انسانی متخصص است.

در منظومه استانداردسازی، تقسیم‌بندی نیروی انسانی موردنیاز در قالب گروه‌‏ها و شرح دقیق وظایف این گروه‏‌ها و افراد اهمیت بالایی دارد. تقسیم‌بندی افراد و بیان شرح دقیق وظایف آن‌ها قدم مهمی در مشخص شدن نحوه کار استاندارد خواهد داشت. اگر سعی شود هر فرد یا گروه شرح فعالیت‌های خود را به‌خوبی درک کرده و انجام دهد بسیاری از نگرانی‌‏ها در مورد موفقیت استانداردسازی برطرف خواهند شد. افراد مورد نیاز جهت استانداردسازی لایه تبادل داده به چهار گروه تقسیم می‏شوند:

1- گروه معماری داده

2- گروه معماری فنی

 3- اداره پشتیبانی و هماهنگی

4- گروه‏های دامنه‌‏ها

 

معماران داده ملی در مورد اینکه چه داده‌هایی با چه ساختار و محتوایی در چه لایه‌‏ای از مدل داده ملی قرار گیرند تصمیم می‏گیرند. این گروه مسئول تولید، به‌روزنگهداری و محافظت از مدل داده ملی است. هیچ داده‏ای بدون تأیید این گروه به مدل داده ملی اضافه نخواهد شد. از شرح وظایف این گروه مشخص می‏شود که اولین قدم در راستای استقرار استاندارد لایه داده، تشکیل گروه‌های تخصصی مشخص شده در این سند و آموزش آن‌ها است. گروه معماری فنی نیز مسئول تولید وسپیدها ، به‌روز نگهداری آن‌ها، انطباق مدل‏‌های داده‏ای و بسته‌‏های داده‏ای تولید شده با وسپیدهای متناظر، طراحی و تولید ابزارهای موردنیاز، به‌طورکلی برآورده کردن الزامات نرم‌افزاری موردنیاز برای پشتیبانی از معماران داده هستند. باید توجه داشت که این گروه از لایه فنی مربوط به پشته دولت الکترونیک مجزا بوده و فقط شباهت نامی دارند. 

ازجمله اجزای مهم استاندارد لایه داده، ارائه یک سری قوانین است تا تولیدکنندگان مدل داده و طراحان بسته‏های تبادل داده‏ای از آن‌ها استفاده کنند. به‌منظور توسعه استاندارد مدل داده ملی کلیه اجزای داده‏ای که به مدل اضافه می‏شوند می‏بایست قوانین ذکر شده در وسپیدها  را رعایت کنند. در صورت تبعیت از قوانین تولید مدل داده توسط معماران داده ملی خواهد بود که مدل داده ملی ساختار منظم، یکدست و بدون ابهام خواهد داشت که قابل‌استفاده مجدد خواهد بود. عموماً هر یک از اجزای اصلی استاندارد دارای وسپید خاص خود است و بازبینی‏های اعمال استاندارد بر روی مدل‏های داده‏ای تولید شده با توجه به این قواعد به‌صورت دستی و یا خودکار انجام می‏شود.

یکی از مهم‌ترین بخش‌‏های راه‏‌حل پیشنهادی، مدل داده ملی است. جایی که ساختار و نوع داده‌‏های پایه کشور باید مشخص شوند. درصورتی‌که داده‌‏ها علاوه بر ساختار و نوع نیازمند استفاده از مقادیر خاصی باشند، الگوی مقادیر موردنیاز و یا حتی لیست مقادیر مورد تأیید نیز در مدل داده ملی مشخص خواهند شد. مدل داده ملی از سه لایه هسته، دامنه و تبادل ساخته شده است. داده‏های موجود در هسته داده‏های پایه کشور بوده که به مقدار بسیار زیادی در بین سازمان‏ها مورد استفاده و تبادل قرار می‏گیرند (همچون داده‏های مربوط به اشخاص و مکان‌ها). در لایه دوم مدل داده ملی هر مجموعه از داده‏های مربوطه به یک حوزه خاص کاربردی - مثل داده‏های حوزه سلامت، مالیاتی، بیمه، صنعت، بازرگانی، قضایی و سایر حوزه‌ها- به‌صورت مجزا از هم قرار می‏گیرند. از آنجا ‌که ورود به‌تمامی این دامنه‏ها و استاندارد کردن آن‌ها توسط یک گروه امکان‌پذیر نیست، راه‏حل پیشنهادی سازوکاری در نظر گرفته است که با تشکیل جوامع تخصصی مربوط به هر دامنه به‌صورت مستقل مدل داده‏های هر دامنه به همراه الگوی مقادیر تولید، نگهداری و مدیریت می‏شوند. نکته‏ای که باید در نظر داشت این است که این جوامع تخصصی می‏بایست الزامات مطرح شده توسط راه‏حل ارائه شده را رعایت کنند تا مدل‏های داده‏ای آن‌ها درون نسخه‏های آتی استاندارد قرار گیرند. لایه اول و دوم مدل داده ملی می‏توانند به‌صورت مستقیم و به‌منظور طراحی پایگاه داده‏ها مورد استفاده قرار گیرند. لایه سوم از مدل داده ملی لایه تبادل داده است جایی که طبق یک روال مشخص و با استفاده از مدل‏های داده‏های موجود در لایه‏های اول و دوم بسته‏های تبادلی بین سازمان‏ها ساخته خواهند شد.

هر المان داده‏ای یا نوع تعریف شده توسط انسان در استاندارد باید در یک فضای نامی صورت گیرد تا از تداخل نام‏‌ها جلوگیری شود و بتوان حاکمیت مناسبی بر مفاهیم داده‏ای اعمال کرد. مدیریت فضای نامی در استاندارد که به هسته، دامنه‌‏ها و بعضاً دیگر استانداردهای داده‏ای خارج از استاندارد فعلی اجازه استفاده را می‏دهد ازجمله موارد موردنیاز برای موفقیت استاندارد فعلی است.

یکی از جنبه‌‏های مهم کاربرد مدل داده ملی به همراه دیگر اجزای استاندارد تهیه شده، کمک به سازمان‏ها به‌منظور تولید بسته‌‏های تبادل داده است. وجود رویه‌‏ای مشخص به‌منظور بهره‌گیری از قابلیت‌های راه‏حل مطرح شده به تولید بسته‌‏های داده‏ای با خصوصیات مورد نظر منجر خواهد شد. خصوصیات بسته‏های تبادل داده باید به صورتی باشند که به توسعه‌دهندگان و نگهداران سامانه‏ها در آینده به‌صورت شفاف و یکدست در مورد کسب اطلاعات مرتبط با تبادل انواع داده بین سازمان‏های گوناگون کمک کند. تولید این بسته‌‏ها مرز بین لایه داده و لایه فنی از چهار لایه دولت الکترونیک را شکل می‏دهد جایی که با توصیف دقیق این بسته‏‌ها با قواعد موجود و با استفاده از مدل داده ملی لایه فنی بدون ابهام و با حداقل خطا و صرف وقت می‏تواند سرویس‌های مورد نظر را پیاده‌سازی کند. از طرف دیگر، با برقراری ارتباط بین سرویس‌های پیاده‌سازی شده از لایه فنی و بسته‏های تهیه شده در لایه داده می‏توان امکان پیگیری مصوبات کارگروه تعامل‌پذیری، اخذ گزارش‌های دقیق با جزییات از نحوه تبادل اطلاعات در سطح کشور، رصد وضعیت تبادل داده‏ای در هرلحظه در قالب ارائه داشبوردهای نظارتی و مدیریتی، اطمینان از کامل و صحیح بودن سرویس‌های پیاده‌سازی شده و بسیاری قابلیت‌های دیگر امکان‌پذیر خواهد بود. در اینصورت نه سرویسی بدون تصویب کارگروه تعامل‌پذیری پیاده‌سازی خواهد شد و نه پس از تصویب برقراری یک ارتباط توسط کارگروه از آن غفلت خواهد شد و در نتیجه فاصله‏ی زمانی بین تصویب و پیاده‌‏سازی سرویس‏‌ها قابل رصد خواهد بود.

استانداردسازی لایه داده و یا معنایی، زمان لازم برای رسیدن به پاسخ توسط تصمیم‌گیران را به‌صورت قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌دهد و دولت الکترونیک قادر خواهد بود خدمات الکترونیکی متنوع و جذاب‌تری ارائه دهد. این استاندارد، مجموعه‌ای از اجزای هدفمند و هماهنگ را شامل می‌شود که هر جزء باید نقش خود را در رسیدن به هدف ایفا کند.